Bắc Kim Thang là một trong những bài hát
rất quen thuộc đối với tuổi thơ mỗi người dân Việt Nam chúng ta. Bài
hát vui nhộn với ca từ dễ nhớ “Bắc Kim Thang... cà lang bí rợ… cột qua
kèo…” thường xuyên được hát lên mỗi khi các em nhỏ vui chơi nô đùa. Nhưng có
một sự thật rằng không nhiều người trong chúng ta hiểu được nội dung và
ý nghĩa sâu xa của bài hát này. Vậy bài hát "Bắc Kim Thang" có ý nghĩa
gì?
Trước khi tìm hiểu thế nào là “bắt kim thang, cà lang bí rợ”, tôi xin kể
lại một câu chuyện cổ tích mà mình nghe được trong chuyến đi công việc
tại Long Xuyên khoảng 5 năm trước. Người kể câu chuyện này là một cụ bà
khoảng gần 80 tuổi, tụ tập cháu chắt lại rồi vừa ngồi bỏm bẻm nhai trầu
vừa kể chuyện. Chắc hẳn rằng nghe xong mọi người sẽ hiểu thêm về việc mà
chúng ta đang bàn tới ở đây. Chuyện kể như sau:
“Ngày xửa ngày xưa, ở một làng quê nọ, có hai người bạn làm nghề
buôn bán cùng nhau. Một người đi soi đèn bắt ếch về đêm, còn anh kia thì
chuyên đi bán dầu thắp đèn vào rạng sáng. Nhà họ dựng trên một cù lao
nhỏ ven sông, tách biệt với làng xóm, muốn đi vào chợ làng phải đi ngang
một cây cầu khỉ vắt vẻo. Do hoàn cảnh đơn chiếc, nên hai anh cũng thân
thiết với nhau. Có lần vì mẹ già của anh bán ếch bệnh mà không có tiền
chạy chữa nên qua đời, anh bán dầu liền bỏ tiền ra giúp đỡ ma chay mà
không hề tính toán, vì thế mà anh bắt ếch càng quý trọng tình bạn của
anh bán dầu.
Một đêm nọ, trong lúc đi làm việc, anh bắt ếch
nghe tiếng kêu thảm thiết phát ra từ một cái bẫy trên đồng. Tính tò mò,
anh lại mở ra coi thì phát hiện ra hai con chim le le và bìm bịp nằm
trong bẫy, do chúng giành ăn với nhau mới bất cẩn rơi vào bẩy của con
người. Hai con chim ra sức năn nỉ anh bắt ếch mở bẩy tha cho mình, rồi
hứa sẽ đền ơn báo đáp. Vốn là người có tính nhân từ, anh bắt ếch cũng
xuôi lòng rồi giải thoát cho chúng.
Vài
ngày sau, hai con chim cùng bay đến nhà anh bắt ếch để cảnh báo cho anh
biết tai ương sắp đến. Chúng nghe được hai con ma da ở sông bàn với nhau
rằng sẽ kéo chân anh bán dầu và anh bắt ếch, cho hai anh chết, thế mạng
cho chúng để chúng được đầu thai. Vì hai con ma này chết đã lâu, nếu
trong 7 ngày không bắt được người thay thế sẽ bị hồn phách tứ tán, không
được đầu thai nữa. Thêm vào đó, ma da cũng chỉ có thể bắt hai anh khi
trời vừa rạng sáng, lúc anh bán dầu ra chợ và lúc anh bắt ếch về nhà,
bởi vì khi mặt trời lên thì chúng không còn ma phép.
Ban
đầu anh bắt ếch đem cớ sự nói anh cho bán dầu nghe, khuyên anh nên ở
nhà, nghỉ bán một tuần lễ, nhưng anh bán dầu lại không tin, cho rằng đấy
là mê tín vớ vẩn, trên đời không có ma, quỷ. Theo lời le le và bìm bịp,
anh bắt ếch viện cớ đến ngày cúng mẹ, gọi anh bán dầu qua nhà tiệc tùng
ăn nhậu, chuốc cho anh say mèm đến mức sáng hôm sau không ra chợ bán
được. Ngày kia lại lấy cớ sang nhà cảm ơn anh bán dầu đã giúp đỡ, lại
bày tiệc ăn uống no say, trì hoãn việc đi ngang cây cầu kia.
Hôm
ấy là ngày cuối cùng của thời hạn 7 ngày ma da bắt hồn, do say sỉn
nhiều ngày liền nên anh bắt ếch ngủ quên. Anh bán dầu sực tỉnh vào sáng
sớm, nhận ra mình đã bỏ buôn bán mấy ngày liền bèn nhanh chóng quẩy hàng
ra chợ. Do bước vội vàng qua cầu khỉ cheo leo, lại bị bọn ma da biến
phép cho cầu trơn trượt nên sẩy chân rơi xuống nước mà chết.
Cầu khỉ |
Anh bắt ếch
vì tiếc thương bạn nhưng do còn sợ bọn ma da nên phải đợi hết một ngày
sau mới dám vớt xác bạn lên mà làm ma chay. Thấy ân nhân của mình đau
lòng, le le và bìm bịp cũng bay đến, cất tiếng kêu thảm thiết như tiếng
kèn trống đám ma để tiễn biệt một người chết oan.”
Đọc hết truyện cổ tích này thì có lẽ mọi người đều sáng tỏ vì sao trong bài đồng dao “Bắc kim thang” có 4 câu cuối là:
Chú bán dầu, qua cầu mà té.
Chú bán ếch, ở lại làm chi.
Con le le đánh trống thổi kèn,
Con bìm bịp thổi tò tí te tò te.
Thực chất là để diễn tả lại câu chuyện cổ tích đề cao tình bạn và tính chất cứu vật vật trả ơn của người xưa.
Thế nên vấn đề còn lại nằm ở hai câu:
Bắc kim thang, cà lang bí rợ
Cột qua kèo, là kèo qua cột.
Ở
câu đầu tiên, “cà, lang, bí rợ” là để chỉ cho 3 loại củ, quả có cùng
một đặc tính là thuộc họ dây leo, trái cà, khoai lang và bí rợ. Đặc biệt
với từ bí rợ, là một từ thuần chất của miền Nam, cũng đã nói lên xuất
xứ của bài đồng dao này là từ miền Tây Nam bộ.
Nói
đến “bắc kim thang” thì phải hiểu hơi “hàn lâm” một chút, là từ kim
thang ở đây hiểu cho đúng phải là cái thang hình chữ KIM -金- tức là hình
tam giác cân. Từ “kim tự tháp” cũng là bắt nguồn từ chữ “kim” này mà
có, do chỉ hình dạng cái tháp của người Ai Cập cổ là hình tam giác cân.
Còn
cái “kim thang” của con nít ngày xưa là do người lớn dùng hai thanh tre
dài, bắt chéo vào nhau tạo thành một hình tam giác cân rồi cắm trên mặt
đất, cách vài mét lại đặt một cái như vậy, tạo thành một hàng dài. Bản
thân của cái kim thang này trở thành một cái cột (do không có cây cột
dựng đứng giữa nên hai thanh tre chéo vào trở thành cột luôn). Những cái
kim thang được nối vào nhau bởi cái “vì kèo” là những thanh tre chạy
dọc theo giàn, cứ như thế tạo thành một giàn cốt là để cho cà, lang, bí
rợ leo lên mà sinh sôi, phát triển.
Vậy “cột qua
kèo, kèo qua cột” là chỉ mối quan hệ gắn bó vào nhau của hai vật thể. Cả
câu “bắc kim thang, cà lang bí rợ, cột qua kèo, là kèo qua cột” cốt để
miêu tả mối quan hệ keo sơn, quấn quít, gắn bó vào nhau của anh bán dầu
và anh bán ếch ở bốn câu sau.
Kim thang |
Cả bài đồng dao này
được viết lại dựa trên câu chuyện cổ tích kia, nên cách lý giải cũng vì
thế mà nên hiểu cho đúng. Tuy nhiên trải qua thời gian dài, người lớn
không còn kiên nhẫn để giải thích cho con trẻ hiểu về truyện cổ tích
kia, thế nên bài đồng dao “bắc kim thang” cứ thế mà lưu truyền, gây ra
sự hoang mang, khó hiểu cho người nghe.
Bên cạnh
đó, cũng còn nhiều lời bàn, tranh cãi xung quanh việc lý giải ý nghĩa
cho bài đồng dao này. Điển hình là ông Nguyễn Hữu Hiệp ở An Giang đã
phát biểu trong hội thảo khoa học tại trường Đại học Cần Thơ năm 2003,
rằng hiểu cho đúng thì bài đồng dao này phải được hát là:
Bắc kim thang, cà lang bí rợ
Cột quai chèo, chèo qua chèo lại,
Bắt ngựa ô, chạy vô vườn mít,
Hái lá mít, chùi đít ngựa ô.
Tuy nhiên cách giải thích này lại khập khiễng và vô cùng tối nghĩa, khó hiểu.
Vậy
nên tôi mới mạn phép truy tìm nguồn gốc, đọc và thẩm định rồi giải
thích để mọi người hiểu hơn về bài đồng dao này. Nếu mọi người thấy cách
lý giải này là hợp lý thì nhớ đặng mà con cháu có hỏi, thì ta biết trả
lời rằng vì sao trẻ con hay hát:
Bắc kim thang, cà lang bí rợ,
Cột qua kèo, là kèo qua cột…
No comments: